Professor – müəllim heyəti tərəfindən İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili, tibb tarixi fənnləri üzrə sillabuslar tərtib edilmiş, kafedranın müdiri tərəfindən qiymətləndirilmişdir.
Sillabuslar üzrə fənnlərin yerinə yetirilməsi vəziyyəti:
İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili fənni üzrə: İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili fənni, digər nəzəri və praktiki təbabət fənnləri ilə (farmakologiya, anatomiya, gigiyena və ekologiya, fiziologiya, terapiya, pediatriya, cərrahiyə və digər elm sahələri ilə) qarşılıqlı əlaqə və vəhdət halında zəngin təşkilatçılıq, tədris metodik və pedaqoji təcrübəyə malik mühüm elm sahələrindən biridir. İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili fənninin ən mühüm tədqiqat metodlarından biri olan statistika tibb elminin və səhiyyənin bütün bölmələri ilə sıx əlaqədə olması bu fənnin çox böyük əhəmiyyətə malik olmasında dəlalət edir. Əhalinin sağlamlığı, onun sosial mahiyyəti, xəstələnmə, əlillik, demoqrafik proseslər, tibb və səhiyyədə mövcud olan nəzəri sistemlər, sağlamlığın risk faktorları, sanalogiya, valeologiya mühüm sosial-gigiyenik problemlər -onların ayrı-ayrılıqda təsviri, səhiyyə anlayışı, səhiyyənin struktur elementləri, səhiyyədə idarəetmə, marketinq, menecer fəaliyyəti, Səhiyyə Nazirliyi -quruluşu, müalicə-profilaktika, sanitar profilaktika idarələri, səhiyyə orqanlarının struktur bölmələri, müalicə-profilaktika idarələri və Gigiyena -epidemiologiya mərkəzlərinin fəaliyyəti, quruluşu, illik hesabatlarının tərtib edilməsi qaydası, səhiyyənin planlaşdırılması, proqnozlaşdırılması üsulları, maliyyələşdirilməsi, smetanın tərtibi qaydası-səhiyyənin iqtisadiyyatı, iqtisadi səmərəlilik və s.
Tibb tarixi fənni üzrə mövzuların öyrənilməsinin vacibliyi aşağıdakılardan ibarətdir: Tibb tarixinin tədris edilməsinin əhəmiyyəti, prinsipləri, digər tibbi fənnlərlə əlaqəsi, onların inkişaf dövrlərini- bu dövrlərdə tibb tarixi ayrı-ayrı filosofların, tədqiqatçıların nəzəri biliklərin praktikaya tətbiq edilməsi. Tibb sahəsində dünya təbabətinə töhfələr gətirən alimlərin fəaliyyəti, bioqrafiyaları, onların etaplar üzrə şərhi.
İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili, tibb tarixi fənnləri bütün fakültələrdə (əczaçılıq fakültəsi istisna olmaqla) tədris edilir.
Tibb tarixi I kurs müalicə-profilaktika, hərbi tibb fakültəsi, stomatologiya və tibbi-profilaktika fakültələrində I semestr ərzində 5 mühazirə və 10 seminar məşğələsi 30 saat həcmində tədris edilir.
İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili fənni yenə bütün fakültələrdə (əczaçılıq fakültələrindən başqa) tədris edilir. Müalicə-profilaktika, hərbi və tibbi-profilaktika fakültələrində 1 il — 2 semestr müddətində hər 3 fakültədə 90 saat həcmində tədris edilir. Stomatologiya fakültəsində isə yeni tədris planına müvafiq olaraq 1 semestr ərzində tezləşmiş formada 90 saat həcmində tədris edilir. Qeyd edilən fakültələrin hər birində eyni proqram üzrə fənnlər tədris edilir.
2013-2014-cü tədris ilindəki III kurs V və VI semestrlərində tibbi-profilaktika fakültəsində aparılan dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq -6 illik tədrisə keçirilməsi bu fənnin artıq IV kursa VII və VIII semestrə keçirilərək, kurasiya dərsləri formasında tədris ediləcəkdir.
Bütün fakültələrdə İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili elminin plan və proqramı, dərslərin aparılma müddəti eyni həcmdə 62 saat praktika (kurasiya və praktik məşğələ) və 28 saat mühazirə formasında aparılır (cəmi 90 dəqiqə müddətində).
Kafedrada məsləhət saatlarının qrafiki tərtib edilmiş saat 1400-1615 hər bir müəllim həftədə 1 gün və həftənin VI günləri ayda 1 dəfə səhər saat 900-dan 1400 qədər növbətçilik çəkir.
Müəllimin fəaliyyəti, keyfiyyəti haqqında tələbələrin təkliflərini, iradlarını bildirmək üçün qeyd jurnalında əks etdirirlər.
Müəllimin tələbləri -verilən mövzunu tələbənin mənimsəməsi, cavab verməsi, tapşırıqların müstəqil olaraq yerinə yetirilməsi, nəticələrin müəllim tərəfindən yoxlanılması, verilən sərbəst işlərin referat və ya slayd-prezentasiya formasında qəbul edilərək 50 ballıq kredit sistemi ilə bilik və bacarıqlarının qiymətləndirilməsi meyarlarını müəyyən etmək.
Tibbi statistika kursu üzrə tədris proqramı
Tibbi statistikanın əsasları. Ehtimal nəzəriyyəsi. Tədqiqatın növləri
Tibb və səhiyyədə statistikanın tətbiq edilməsinin əhəmiyyəti. Statistika elminin məzmunu və inkişaf tarixi. Tibb və səhiyyə ilə əlaqədar olan məsələlərin öyrənilməsində tətbiqi. Tibbi statistikanın 3 bölməsi: tibbi statistikanın nəzəri və metodiki əsasları, əhali sağlamlığı statistikası və səhiyyə statistikası. Tibbi statistikanın əsas vəzifələri. Ehtimal nəzəriyyəsi. Böyük ədədlər qanunu -(Bernulliana modası) Laplas prinsipi, tibbdə və səhiyyədə tətbiqi.
Tibbi statistik tədqiqatların təşkili və mərhələləri.
Tədqiqatın planlaşdırılması
Statistik tədqiqatın 4 mərhələsi:
Tədqiqatın plan və proqramının tərtib edilməsi
Materialın toplanması
Materialın işlənməsi
Tədqiqatın nəticələrinin təhlil edilməsi, təkliflərin hazırlanması və onların praktik işdə tətbiq edilməsi.
Mütləq və nisbi kəmiyyətlər
Mütləq rəqəmlərin 2 forması: fərdi və yekun (məcmu) mütləq rəqəmlər.
Nisbi kəmiyyətlərin statistikada istifadə edilən növləri:
1) Ekstensivlik göstəricisi.
2) İntensivlik göstəricisi
3) Münasibət göstəricisi
Qrafik təsvirlər
Qrafik təsvirlərin əsas növləri:
Xətti diaqramlar
Sütunlu diaqramlar
Sektorlu diaqramlar
Kartoqramlar
Kartodiaqramlar
Hadisələrin inkişaf dinamikasının qiymətləndirilməsi. Dinamik sıraların (Ani, intervallı və orta kəmiyyətli) təhlili metodikası. Dinamik sıranı xarakterizə etmək üçün: əyanilik, artım və artımın sürəti göstəriciləri.
Variasion statistika. Orta kəmiyyətlər, onların növləri,
hesablanması qaydaları
Variasion statistikada orta kəmiyyətin növəlri:
Hesabı orta kəmiyyət
Həndəsi orta kəmiyyət
Harmonik orta kəmiyyət
Orta kəmiyyətin Sadə və Moment üsullarla hesablanması
Variasion sıranı xarakterizə edən kəmiyyətlər
Variasiya göstəriciləri:
Variasiya genişliyi
Orta xətti fərqlənmə
Dispersiya
Orta kvadratik fərqlənmə
Variasiya əmsalı
Moda və mediana
Orta kəmiyyətin orta xətası.
Dürüstlük əmsalı
Demoqrafik göstəricilərin hesablanması və təhlili metodikası
Əhalinin statikası – miqdarı, tərkibi və məskunlaşması, əhalinin hərəkəti (dinamikası) -əhali içərisində baş verən dəyişilmə prosesi;
Əhalinin mexaniki hərəkəti -emmiqrasiya, immiqrasiya və daxili miqrasiya prosesləridir. Saldo miqrasiyası.
Əhalinin təbii hərəkəti -təbii dəyişilmə- təkrar istehsal prosesləri, doğum ölüm, körpə ölümü, təbii artım, orta ömür, evlənmə və boşanma hadisələri.
Doğumun səviyyəsini müəyyən edən səbəblər, doğum səviyyəsinə təsir edən faktorlar.
Doğum göstəriciləri: 1. Ümumi doğum göstəricisi (brutto və Netto əmsalı); 2. Ümumi nəsl törətmə göstəricisi; 3. Kəbinli nəsl törətmə göstəricilərinin hesablanması.
Ölüm -Ümumi ölüm göstəricisi, körpə ölümü (2 üsulla -sadə və mürəkkəb üsulla), neonatal, postneonatal, perinatal göstəricilərin hesablanma qaydası.
Təbii artım. Həyatın orta davam etmə müddəti anlayışı və onun hesablanması metodikası.
Xəstələnmə və əlillik göstəricilərinin hesablanması və təhlili metodikası
Əhali xəstələnməsi -anlayışının təyini. Xəstələnmə hadisəsi (incidence).
Xəstəliyin yayılma səviyyəsi (Provalence). Patoloji hal (Point prevalence). Xəstə şəxs.
«Xəstəliklərin, zədələnmələrin və ölüm səbəblərinin beynəlxalq nomenklaturası və təsnifatı». Ümumi xəstələnmə göstəricilərinin hesablanması metodikası. Əmək qabiliyyətini daimi itirməklə xəstələnmə əlillik göstəriciləri. Tibbi reabilitasiya göstəricisi.Əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirməklə xəstələnmənin təhlili. Tibbi sosial ekspertiza.
Standartlaşdırma üsulları, növləri və tətbiqi qaydaları. Vasitəsiz standartlaşdırma üsulu.
Hadisələr arasında əlaqələrin öyrənilməsi. Qeyri parametrik statistik üsullar
Korrelyasiya haqqında anlayış. Cərgəvi korrelyasiya əmsalı. Xətti korrelyasiya əmsalı.
Reqression analiz və reqressiya əmsalı.
Proqnozlaşdırma üsulu.
Dispersion analiz. Keyfiyyət əlamətləri üçün birfaktorlu dispersion analiz
Kəmiyyət əlamətləri üçün birfaktorlu dispersion analiz
İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili fənni üzrə kurasiya məşğələlərinin
sillabus -işçi tədris proqramı
Əhaliyə müalicə-profilaktika yardımını göstərən tibb müəssisələrinin təsnifatı
Səhiyyənin başlıca vəzifəsi və məqsədi. Səhiyyə idarələri, nomenklaturası. Yüksək keyfiyyətli və ixtisaslaşdırılmış müalicə-profilaktika yardımı. Əhaliyə ambulator-poliklinika yardımının təşkili. Poliklinikaların quruluşu və iş prinsipləri. Fəaliyyət göstəriciləri və onların təhlili.
Əhaliyə stasionar yardımının təşkili xüsusiyyətləri. Xəstəxanaların növləri, quruluşu, kateqoriyaları, fəaliyyətinin təşkili. Xəstəxanaların fəaliyyətinin əsas göstəriciləri və onların təhlili.
Ana və uşaqların mühafizəsi sistemi. Doğum evi, perinatalogiya məkəzləri, məktəb və məktəbəqədər uşaq müəssisələrində tibbi xidmətin təşkili. Doğum evinin perinatalogiya mərkəzlərinin fəaliyyətinin təhlili.
Uşaq poliklinikasının və uşaq xəstəxanasının fəaliyyətinin təhlili
GEM, işinin təşkili, quruluşu və fəaliyyət göstəricilərinin təhlili
Səhiyyənin planlaşdırılması. Əmək qabiliyyətini müvəqqəti və daimi itirməklə xəstələnmə zamanı dəyən iqtisadi zərər, onun elementləri və hesablanma qaydası
Əhalinin tibbi yardıma tələbatının təyini qaydaları.
“İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili” fənnindən keçiriləcək mühazirələrin
sillabus -işçi tədris proqramı
İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili elmi, onun inkişaf tarixi, məqsədi, vəzifələri, tədqiqat üsulları, inkişaf tarixi, problemləri, səhiyyənin hüquqi əsasları. Əhali, tibb və səhiyyə haqqında nəzəri sistemlər. Tibbi etika və deontologiya. Dövlət və beynəlxalq sənədlərdə səhiyyə məsələləri.
Əhali sağlamlığı anlayışı onun öyrənilməsi metodları. Əhalinin sağlamlıq vəziyyətinin meyarları və ona təsir edən amillər kompleksi. Risk faktorları klassifikasiyası və təsir gücü. Ətraf mühit faktorları və sağlamlıq. Müasir ekoloji vəziyyət, ekoloji böhran, ekoloji siyasət və monitorinq problemləri.
Tibbi demoqrafiya. Əhlinin statikası və dinamikası, onların öyrənilməsi qeyd qaydaları. Onları öyrənməyin tibb və səhiyyə üçün əhəmiyyəti.
Əhalinin təbii hərəkəti, onun formaları, öyrənilməsi metodları. Doğum, ölüm və orta ömür uzunluğu göstəriciləri, onların səviyyəsini müəyyən edən amillər.
Əhali xəstələnməsinin növləri və onların öyrənilməsi metodikası. Əhali patologiyasının tipləri və onun inkişaf etmiş ölkələrdə xüsusiyyətləri.
Ürək-damar, onkoloji, əsəb-ruhi xəstəlikləri, travmatizm, vərəm, alkoqolizm, narkomaniya, abort, QİÇS – sosial gigiyenik problem kimi. Əhali arasında yayılan müxtəlif patologiyalardan bir sıra xəstəliklər sosial-gigiyenik əhəmiyyəti. UST-nın təşkil etdiyi proqramın dünya ölkələrində həyata keçirilməsi.
Səhiyyə, səhiyyənin təşkili, səhiyyə sistemi anlayışı, onun komponentləri. Səhiyyənin vəzifələri və prinsipləri, funksiyaları. Səhiyyənin inkişaf tarixi və konsepsiyası, Səhiyyə təşkilatçılarının hüquq və vəzifələri. Səhiyyənin beynəlxalq problemləri, ÜST və YUNİSEF-in ölkəmizdə apardığı işləri.
Səhiyyədə idarəetmə, onun zəruriliyi, prinsipləri, metodları, funksiyaları, formaları, səviyyələri və problemləri. Səhiyyə sistemində menecment və marketinq fəaliyyəti. Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi, quruluşu, vəzifələri. Büdcədənkənar təsərrüfat hesablı tibb idarələri şəbəkəsi, onların fəaliyyəti, idarə olunma sistemi.
Şəhər əhalisinə tibbi xidmətin təşkilinin elmi əsasları, prinsipləri, formaları, metodları. Mütəşəkkil əhali qrupuna və kənd əhalisinə tibbi xidmətin təşkilinin elmi əsasları, xüsusiyyətləri və formaları. Əhalinin sosial müdafiəsi sistemi. Kənd əhalisinə tibbi xidmətin təşkili.
Səhiyyənin planlaşdırılması, prinsipləri, metodları. Səhiyyədə strateji planlaşdırma, Səhiyyə obyektlərinin biznes planının bazar iqtisadiyyatı şəraitində tərtibi qaydası. Səhiyyənin iqtisadiyyatı və maliyyələşdirilməsi sistemi.
Tibb tarixi fənni üzrə tədris proqramı
Tibb tarixi bir elm və tədris fənni kimi. Onun prinsipləri və öyrənilmə mənbələri.
İbtidai icma quruluşu dövründə təbabət
Tibb tarixini tədris etməkdə məqsəd. Əsas prinsipləri, əhəmiyyəti, mənbələri, tarix elmi haqqında ictimai baxışlar, tibb tarixinin ayrı-ayrı ictimai iqtisadi formasiyalarda inkiaşfı, müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı xalqların nümayəndələrinin bu elmin inkişafında rolu. Tibb tarixinin ümumi və xüsusi olmaqla öyrənilməsi.
İbtidai icma quruluşu dövründə ilkin tibbi biliklərin yaranması. İbtidai icma quruluşunun tarixi mərhələləri, təbabətin inkişaf dövrləri.
Quldarlıq quruluşu formasiyasında tibb
Quldarlıq quruluşunun əsasən Şərq ölkələrində yaranması xüsusiyyətləri. E.ə. V və VI minilliklərdə Babilistan, Şumer, Assuriya, Misir, Hİndistan, Çində e.ə. I minillikdə Avropa, Amerikada quldarlıq quruluşunun yaranması şəraiti. Həkimlik sənətinin inkişafı xüsusiyyətləri, xalq və məbəd təbabətinin yaranması, ilk həkimlik məktəblərinin meydana gəlməsi. Meyitlərin mumyalanması və insanın bədən quruluşu haqqında ilkin biliklər. Papiruslar, 10 tibbi traktat (Ebers, Smit, Kaxun, Bruqşa papirusları). Qədim Misirin tibb məktəbləri. Cərrahiyə əməliyyatlarının aparılması, ağrısızlaşdırma, cərrahiyə alətləri (lanset, pinset, qayçı, diş kəlbətini və s). Məbəd təbabətinin tibbin inkiaşfına təsiri.
Qədim Yunanınstanın tarixi inkişaf mərhələləri. Həkimlik sənətinin öyrənilmə mənbələri. Yazılı mənbələr Homein “Odisseya” və “İliada” poemaları, Herodotun “Doqquz kitabından ibarət tarix” kitabı, “Hippokrat toplusu”, filosof və tarixçilərin əsərləri, arxeoloji məlumatları, sikkə pullar, etnoqrafik məlumatlar.
Ellinizm dövrü (b.e.ə. IV əsr). İsgəndəriyyə məktəbi.
Qədim Romanın tarixində əsas inkişaf dövrləri.
Amerika qitəsi ölkələrində tibbin inkişafı.
Feodalizm dövründə tibbin inkişafı və onun əsas istiqamətləri
Dövrün səciyyəvi xüsusiyyəti və mərhələlərə bölünməsi.
İlkin orta əsr
İnkişaf etmiş orta əsr
Feodalizm dövrünün süqutu
Orta əsrlərdə elm sahələrinin, təbabətin, təbiətşünaslığın, riyaziyyat, fizika, kimya və d. elmlərin inkişafı. Epidemiyalar, xaç yürüşləri, pandemiyalar, sxolastika, intibah dövrünün kəşfləri.
Bizans sivilizasiyası dövründə təbabət
Bizans təbabəti haqqında məlumat verən mənbələr; arxeoloji, etnoqrafik və s. məlumatlar. Sanitar-texniki qurğular, akveduklar, hamamlar, su hövzələri. Konstantin tərəfindən təməli qoyulan Bizansın Konstantinopol adlandırılması. XV əsrdə Bizansın türklər tərəfindən fəthi.
Qədim Rus feodal dövlətinin Kiyev Rus dövlətinin yaranması
İlk kitabxanaların, müalicəxanaların yaradılması. Yaroslav Mudrinin Rusiyada savadlılığın yayılması, kitabların üzünün köçürülməsi, xalq təbabətinin inkişafı. Yaroslav Mudrinin vaxtında təşkil edilmiş “Rus Pravdası” qanunlar məcmuəsi. Mineral sulardan müalicə məqdəsilə istifadə (turş su- “Narzan”, “Pəhləvan su”, 250-yə qədər qədim rus müalicə kitabları və müalicə üsulları. Kiyev-Peçersk monastr xəstəxanası, onun fəaliyyəti.
Ərəbdilli xilafətdə tibb (VII-XII əsrlər
İslam dininin qəbulu, Xilafətin dövlətləri (VII-XII əsr) Xilafətin tarixi dövrləri (VII-VIII əsr, IX əsrin ortaları, IX-XIII əsrlər). Tibb sahəsində Misirdə İsgəndəriyyə məktəbi, İranın cənubunda Cəndişapur akademiyasının fəaliyyəti yunan dilində olan mühüm əsərlərin ərəb dilinə tərcümə edilməsi. Xəlifə Əl-Məmunun hökmdarlıq dövrü. Bağdadda “Müdriklər evi”nin yaranması. Məşhur tərcüməçi (saray həkimi) Xristian nestor Hunayn İbn İshak. Elmi kitabxanaların, xəstəxanaların, apteklərin, elm evlərinin açılması. Elm mərkəzlərinin və ali təhsil sahələrinin Bağdad, Bəsrə, Qahirə, Dəməşq, Kordov, Toledo, Buxara və Səmərqənd şəhərlərinə köçürülərək fəaliyyət göstərməsi, “Müdriklər evi”nin Əl-Məmun tərəfindən əsasının qoyulması, Məclis-Əl-Ulama- “Alimlər cəmiyyəti”nin yaranması. Qahirədə Xəlif Əl-Hakimin “Müdriklər sarayı” Dəməşq həkimlərinin başçısı İbn-Əl Mutranın kitabxanası. Görkəmli əlkimyaçı, Bağdadda xəstəxana yaradıcısı, şöhrətli həkim 200-ə qədər elmi əsərin müəllifi filosof Əbu-Bəkr Məhəmməd Ər-Razi (850-923) (Razes).
İbn Əl Haysamın heyvanların gözünün quruluşunu öyrənməsi, onun “Optika üzrə traktat” məşhur əsəri, Qahirəli həkim Ammar İbn Əli əl Maulilinin “Okulistlər” kitabı.
Ərəblərin İspaniyanın cənub hissəsini fəthləri, ərəb dilini, mədəniyyətini həmin zonada yaymaları, ərəbdilli alimlərin yaranması Əndəlisdə Əbl-Qasım, İbn Bəçça, İbn Zöhr, İbn Tüfeyl, İbn Rüşd və b.
Əbül Qasım İbn Abbas (936-1013) Avropada Əz-Zəhrəvi kimi tanınmış onun “Əl-Təsrif” əsəri (cərrahiyəyə aid).
Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Bəcca (1070-1138).
Əbu Bəkir Məhəmməd İbn Tüfeyl (1110-1185) qeyri adi təbiətşünas və həkim, onun məşhur “Yaqzanın oğlu-Hay” əsəri.
Avropada Averroes adı ilə məşhur olan (1126-1128) İbn Rüşd Əbül-Vəlid Məhəmməd ibn Əhməd. Onun “Kİtab-əl Külliyat” -ensiklopedik əsəri.
Orta əsr müsəlman dünyasının ən böyük şöhrətli xəstəxanaları: Dəməşqdə “Əl-Nuri”, Qahirədə “Əl Mənsuri”, Bağdadda “Əl-Ədudi”, Qahirədə yerləşən “Əl Mənsuri” xəstəxanasına bərabər xəstəxana olmamış və burada ən görkəmli həkim İbn Ən-Nafisin xidmətləri, Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s) onun tibb sahəsində bilikləri.
Əbu Reyhan Məhəmməd Əl-Biruni (973), onun “Minerologiya” və “Səydanə” (farmakoqnoziya) əsərləri.
İbn-Ən Nafis (1210-1288) Misir həkimi-Ağciyər və ürək qan dövranı haqqında onun işləri.
Məhəmməd Əl-Xorezm-görkəmli riyaziyyatçı, astronom, təbiətşünas, onun “Dünyanın mənzərəsi” adlı əsəri, Xorezm akademiyasının nümayəndəsi.
Əbu-Əli İbn Sina (980-1037). Görkəmli alim, həkim filosof, ensiklopedist kimi. İbn Sinanın 5 cildlik “Tibb elminin qanunu” kitabı. İbn Sina irsinin sonrakı dövrlərdə də dünya tibb elminin inkişafına təsiri.
Əbu Mənsur Kümrit Buxari, İbn Sinanın ilk müəllimi, onun tibb haqqında 10 kitabın müəllifi.
Əbu Səhl Məsihi Əl-Curcani və İbn-Həmmar İbn Sinanın müəllimləri və dostları kimi.
Orta əsrlərdə Azərbaycanda təbabət
Orta əsr ərəb ölkələri təbabətinin Azərbaycanda tibbin inkişafına təsiri. Bu dövrdəki sıçrayış Quran-Kərimin nazil olması və ona əsaslanaraq oxumağa, bilgi əldə etməyə dəyər verilməsi, elmin, elm sahibinin üstün tutulması, elm yolunda çalışmanın hədislərdə fəzilətli əməl hesab edilməsi. Qurani-Kərimdə dini məsələlərdən başqa, bir çox dünyəvi mövzulara, təbabətə dair, bədənin salamatlığına dair qiymətli məlumatlar. Peyğəmbərin sağlamlığa dair fikirlərinin “Tibbi Nəbəvi” və “Müxtəsər tibb” kitablarında şərhi. Bu kitabların yalnız Şərq xalqlarının islam aləminin deyil, Avropa və digər dünya ölkələrində rəğbət qazanması haqqında məlumatlar.
Azərbaycanda xalq təbabətinin elementlərindən müalicə işində geniş istifadə və s. Bəzi görkəmli Azərbaycan həkimləri və alimlərinin tibb aləminə gətirdikləri töhfələr. X əsrdə yaşamış İsa ür-Rahi, fəlsəfi tibbi baxışları.
XI əsr elminin qabaqcıl nümayəndələrindən biri Ömər Osman oğlu Kafiyəddin - filosof, astronom, kimyaçı, tibb sahəsində dərin biliklərə malik olan alim kimi.
Əfzələddin Xəqani (XII əsr) irsində astronomiya, təbiət, tibb haqqında görüşləri.
Əhvədi Marağalının (1274-1338) fəlsəfə, etika, biologiya təbabət haqqında fikirləri. Onun “Caml-cəm” əsərinin ideya istiqamətləri.
Dərmanşünaslıq və farmakologiya sahəsində ilk tədqiqatçılardan biri Əbu Mənsur Müvəffəq, onun 980-ci ildə “Fundamental farmakologiya” kitabı.
Təbriz Akademiyasının görkəmli şəxsiyyətlərindən Mühzabəddin Təbrizi (XII-XIII əsrlər). Onun “Əl-Muxtar” və “Kitabı Tibb ülcamali” əsəri.
Nəsrəddin Tusi (1201-1274) əsərlərində elmi-fəlsəfi, riyazi və bioloji fikirləri. Onun “Əxlaqi Nasiri” əsərində gigiyena və tibb haqqında olan baxışları. Azərbaycanın rəsədxana yaradıcısı.
Mahmud İbn İlyas (XIII əsr) “Elmi tibbi kitab”-ın 3 hissəsi, dərmanşünaslıq məsələləri.
Diaqnostika və müalicə məsələləri Əbdül Məcid Təbibinin (XIII əsr) “Kitab ül-Tibb” əsərində və Ramazan İbn Şeyx Lənkəraninin (XIII-XIV) Fərruxnamə Camali əsərlərində şərhi Məhəmməd Brgüşadi (XIX əsr) “Tibbi Nəbavi” əsəri və onun məzmunu.
Yusif Məhəmməd ibn Yusif (XV əsr) Təbriz akademiyasının nümayəndəsi kimi.
Rus alimləri A.İ.Metelkin və P.N.Kaşkinin göstərdiklərinə görə XI əsrdə Azərbaycanda Məlhəm akademiyasında yaşıl kif (yəni penisillin) müalicə vasitəsi kimi.
Əbulfəzl Hübeyiş ibn İbrahim ül-Tiflisi XII əsrdə yazıb yaradan 25-ə qədər əsərin müəllifi.
Nizami Gəncəvinin əsərlərində təbiətşünaslıq və tibbi problemlər.
Məhəmməd Füzuli (1498-1556) bioloji elmlərin ensiklopedisti.
Mirzə Məhəmməd Həsən Şirvani, Məhəmməd Yusif Şirvani “Tibbinamə” əsəri. Qazi Nəcməddin Əhməd ibn Əbubəkr ibn Məhəmməd Naxçıvaninin İbn Sinanın “Həkimlik sənətinin qanunu” əsərinə yazdığı şərh, Əli Əhməd Çələbi (urologiyaya dair “Risalyətul-qisatul-kisiytul Masantu”) əsəri və onların tibbi baxışları və fəaliyyəti.
Kapitalizmin meydana gəlməsi ərəfəsində intibah dövründə, kapitalizm dövründə tibbin inkişafı. Müasir dövrdə mövcud olan dünyəvi problemlər Azərbaycan Respublikasında tibb və səhiyyənin vəziyyəti
İntibah dövründə insan bədəninin öyrənilməsinə meyillik Tomas Mor “Utopiya”, Frensis Bekon “Yeni Atlantida”, Tomazo Komponellinin “Günəşli şəhər” əsərləri. Elmdə təcrübə metodu, Leonardo da Vinçi (1452-1569) görkəmli anatom, rəssam-onun 7000 səhifəlik anatomiya haqqında əlyazmaları, 13 cildlik anatomik şəkillər. Anatomiyanı elmi səviyyəyə gətirən Andreas Vezali (XVI əsr- 1514-1564).
XVI-XVII əsrlərdə digər anatomlar: Fallopi, Evstaxi, Botalli, Varoliy, Aransiy, Bauhini, Azellit və b. 1515-ci ildə Şarl Etyen “İnsan bədəninin hissələrinin kəsilməsi” -adlı anatomiya dərsliyinin nəşr edilməsi, 1553-cü ildə İspaniyalı filosof həkim Miqel Servetin “Xristianlığın meydana gəlməsi əsərində kiçik qan dövranının təsviri.
Bartolomey Evstaxiy (1510-1574) eşitmə borusunun kəşfi, Qabriel Fallopiy dölün inkişafı, damar sistemi, qan dövranı haqqında filosof Cordano Brunonun qiymətli məlumatı, roma professoru Andrey Çezalpinin qan dövranı kəşfi. Fiziologiyanı elm səviyyyəsinə gətirən (1578-1657) qan dövranı sistemini öyrənən Uilyam Harvey, onun “Heyvanlarda qanın və ürəyin hərəkəti haqqında anatomik tədqiqatlar” fundamental əsəri, Marçello Malpigi (1628-1694) tərəfindən mikroskopun köməyi ilə ağciyərin quruluşunun, kapillyarların təsviri. Frensis Bekon, onun “Elmlərin yüksək bərpası” fəlsəfi traktatı- fiziologiya və təbiətşünaslığın inkişafında mühüm işləri.
Bernardino Romatsini (1633-1714) onun “Sənətkarların xəstəlikləri haqqında” əsəri. Fransız alimi və filosofu Rene Dekart (1596-1650) -yatrofizika cərəyanının banisi. Yatromexanikanın əsasını qoyan Covanni Alfonso Borelli
Təbabətdə Qalenizmə və sxolastikaya qarşı mübarizə aparan yatrokimyəvi istiqamətin banisi Teofrast Bombast fon Hegenqeym Parasels.
Epidemiyalar və kontagiyalar təlimi. İntibah dövründə “yeni” xəstəliklər -sifilis, səpkili yatalaq, çiçək xəstəliyinin epidemiyası və s.
XVI əsrin əvvəllərində epidemiyalar haqqında Cerolomo Frakastro, Ambruaz Pare və başqalarının məlumatları. Padua universitetinin professoru Cerolomo Frakastro, onun 3 hissədən ibarət olan əsas əsəri “Kontagia”, “Kontaqioz xəstəliklər və onların müalicəsi”.
XV-XVII əsrlərdə Moskva dövlətində və Rusiyada tibbin inkişafı
Feodal-hərbi Moskva dövlətində tibbi sanitariya məsələləri, epidemiyalarla mübarizə tədbirləri, ölənlərin yaşayış yerlərindən uzaqlarda dəfn edilməsi, izolyasiya tədbirləri və s. “Domostroy” kitabı məişət gigiyenası və xəstəliklərin müalicəsi, “Stoqlav soborda” xəstələrin, əlillərin himayə edilməsi haqqında tövsiyələr, Peterburq Elmlər Akademiyası, Moskva hospitalının yanında ilk hospital məktəbi, 1755-ci ildə Moskva universitetinin açılması, Universitetin açılma təşəbbüskarı M.V.Lomonosov. Lomonosovun davamçıları S.Y.Zibelin- terapiya, pediatriya sahəsində çox işlər görmüş. Nestor-Maksimoviç Ambodik, A.M.Şumlyanski- histologiyanın inkişafı, D.S.Samoylov (1744-1805) tibb doktoru, rus epidemioloji- taunla mübarizədə fəal iştirakçı. K.İ.Sşepin (1728-1770) anatomiya, fiziologiya, cərrahlıq və farmakologiya pedaqoqu.
Kapitalizmin meydana gəlməsi və inkişafı ərəfəsində tibb
XVIII əsr fransız materializmi və ateizminin meydana gəlməsi. Fransız materialist həkimləri: A.Lerua, Pyer-Jan Kabanis, İ.Q.Lametri.
Normal və patoloji anatomiyanın inkişafı Pyotr Andreyeviç Zaqorski (1764-1846) gprkəmli rus anatomu və fizioloqu. Onun 2 cilddən ibarət “Qısa anatomiya və ya insan bədənini başa düşməkdən ötrü rəhbərlik” kitabı.
XIX əsrin sonu XX əəsrin əvvəllərində təbiətşünaslıq sahəsində edilən kəşflər
XVIII əsrdə elmi kəşflər: 1. M.V.Lomonosov, S.Kant, P.Laplasın -kosmoqoniya hipotezi. 2. Bernullinin molekulyar genetik məsələlər haqqında təsəvvürləri. 3. Volf, Kaverznev və Byuffonun biologiyada dəyişiklik ideyasının irəli sürülməsi, 1828-ci ildə gənc alman alimi həkimi və kimyaçısı Veler-ilk dəfə olaraq sintez yolu ilə qeyri-üzvi birləşmələrdən üzvi birləşmə olan sidik cövhərini (karbonatı) süni yolla laboratoriya şəraitində alması. Alman alimi kimyaçı Libix qida maddələrinin kimyasını öyrənən, maddələr mübadiləsini canlı orqanizmdə öyrənməsi. XIX əsrdə təbiətşünaslıqda olan ən mühüm kəşflər: Hüceyrənin kəşfi, enerjinin itməməsi ə çevrilməsi qanununun və Darvinin təkamül nəzəriyyəsi. Çex alimi Van Purkinye (1787-1889) histologiyanın banisi – heyvan və bitki orqanizminə xas olan hüceyrəni kəşf edir.
Tibbi mikrobiologiyanın meydana gəlməsi. Anton van Levenhuk “Təbiətin sirrlərinin açılması” əsəri. Edvard Cenner -ingilis həkimi çiçək əleyhinə peyvəndin banisi- onun vaksinasiya metodu (1749-1823). Jozef Lister antiseptikanın yaradıcısı. Lui Paster (1822-1895) fransız təbiətşünası, fizik, kimyaçı və mikrobiologiyanın banisidir. Süd turşusu qıcqırmanın mikrobioloji təbiəti, süni immunitet haqqında, Sibir yarası əleyhinə vaksin, anafilaktik vaksin kəşfləri.
Robert Kox alman bakterioloqu, müasir mikrobiologiyanın banisi- onun Sibir yarasının etiologiyasını, qara yara infeksiyasını, vərəm törüdicisini (1882), vəba vibrionunu kəşf etməsi- bakterioloqlar məktəbinin yaradıcısı.
İlya İlyiç Meçnikov-patoloq, immunoloq, onun immunitet haqqında faqositoz nəzəriyyəsi.
Fiziologiya və eksperimental təbabət, Fransua Mojandi.
Q.Proxazka “Sinirlərin quruluşu” əsəri.
A.M.Filomafitski (1807-1849) Rusiyada eksperimental fiziologiyanın banisi- onun “Fiziologiyaya aid rəhbərlik” kitabı və “Qan köçürmə haqda traktat” əsərinin müəllifi.
İvan Mixayloviç Seçenov (1829-1905). Onun “Baş beynin refleksləri” əsəri.
İvan Petroviç Pavlov (1849-1936). İ.M.Seçenovun S.P.Botkinin qabaqcıl fizioloji fikirlərinin davamçısı görkəmli fizioloq, sinir fəaliyyəti haqqında təlimin banisi. Pavlov təliminin, biologiya, fiziologiya, psixologiya, pedaqogika, bədən tərbiyəsi v.d. sahələr üçün əhəmiyyəti.
Klinik təbabətin (terapiya və cərrahiyə) formalaşması. Cərrahiyənin inkişafı.
N.İ.Piroqovun Avropada ilk dəfə efir narkozundan cərrahiyə əməliyyatında hərbi səhra cərrahiyəsində tətbiqi.
Profilaktik tibbin sosial gigiyenanın inkişafı.
Azərbaycanın yoluxucu xəstəliklər üzrə görkəmli alimi L.Ə.Mahmudbəyovun malyariya xəstəliyi, qarın yatalağı xəstəliyi haqqında elmi-tədqiqat işləri. Protizoologiya və parazitologiya sahəsində çalışmış, akademik M.A.Musayevin ilk dəfə olaraq gəmiricilərdə parazitlik edən koksidlər sahəsində mühüm işləri.
Əlibəy Qulubəy oğlu Əlibəyov Azərbaycanda malyariyanın öyrənilməsi üzrə ilk ekspedisiyada fəal iştirakı.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında və “Əhalinin sağlamlığının qorunması” haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu və s.
Azərbaycanın görkəmli həkimləri, xəstəxanaların yaradılması, BDU-da tibb fakültəsinin açılması, sonradan 1930-cu ildə müstəqil Azərbaycan Tibb İnstitutunun açılması. Görkəmli alimlərin professor-müəllim heyətinin fəaliyyəti Azərbaycan Tibb İnstitutunun görkəmli xadimləri, rektorları, akademikləri, ictimai xadimləri və s.
M.Mirqasımov, M.Topçubaşov, Ə.Əliyevin xidmətləri. N.Nərimanov ictimai dövlət xadimi, həkim və s.
Sosial gigiyena kafedrasına rəhbərlik: Ə.Q.Əlibəyov, İ.İ.Fel, Ə.Ə.Əhmədov, Ə.T.Ağayev, M.S.Cabbarov, A.F.Əliyev və R.Ə.Çobanov.
I və II müalicə-profilaktika fakültələrinin tələbələri üçün VI tədris semestri üzrə nəzərdə tutulan mühazirələrin təqvim mövzu planı
N
Mövzuların adları
Saat
1
İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili elmi, onun tədqiqat metodları, müasir problemləri və inkişaf tarixi. Dövlət və beynəlxalq sənədlərdə səhiyyə məsələləri (“Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası”, Sanitar epidemioloji sağlamlıq haqqında qanun”, “Azərbaycan Respublikası əhalisinin sağlamlığının qorunması haqqında qanun”, ÜST-nın yaranması, nizamnaməsi. Bu istiqamətdə aparılan dünyəvi konqreslərin məramnamələri və s)
2
2
Əhali, tibb və səhiyyə haqqında nəzəri sistemlər. Tibbi etika, deontologiya, bioetika
2
3
Əhali sağlamlığının öyrənilmə metodları, meyarları və ona təsir edən amillər kompleksi, risk faktorları. Müasir ekoloji vəziyyət, dövlətin bu istiqamətdə olan siyasəti və monitorinq problemləri
2
4
Tibbi demoqrafiya, onun tibb və səhiyyə sistemi üçün əhəmiyyəti
2
5
Əhalinin təbii hərəkəti, öyrənilməsi metodları, qeyd qaydaları
2
6
Əhalinin xəstələnməsi, onun öyrənilməsi metodları. Əhali patologiyasının tipləri
2
7
Sosial-gigiyenik problemlər
2
Cəmi
14
Stomatologiya fakültələrinin III kurs tələbələri üçün VI tədris semestri üzrə mühazirələrin mövzu planı
N
Mövzuların adı
Saat
1
İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili fənninin məqsədi, vəzifələri, tədqiqat üsulları, inkişaf tarixi, problemləri. Səhiyyənin hüquqi əsasları. Əhali, tibb və səhiyyə haqqında olan nəzəriyyələr. Tibbi etika və deontologiya
2
2
Əhalinin sağlamlıq vəziyyəti və onun öyrənilməsi üsulları. İctimai sağlamlığa təsir edən amillər. Ekologiya, ekoloji vəziyyətin qiymətləndirilməsi
2
3
Tibbi demoqrafiya və xəstələnmə, ictimai sağlamlığın meyarları. Xəstələnmənin öyrənilməsi üsulları, göstəriciləri. Əhalinin patologiyasının tipləri
2
4
Səhiyyə sistemi, onun vəzifələri və prinsipləri. Səhiyyənin problemləri. İnkişaf etmiş ölkələrdə səhiyyə sistemləri. Dövlət, özəl və sığorta səhiyyə sistemlərinin xüsusiyyətləri
2
5
Səhiyyənin idarəolunması və menecment. İdarəetmənin kateqoriyaları. Səhiyyədə marketinqin əsasları.
2
6
Əhaliyə tibbi xidmətin təşkilinin elmi əsasları. Səhiyyənin planlaşdırılması
2
7
Səhiyyənin iqtisadiyyatı və maliyyələşdirilməsi
2
Cəmi
14
Tibbi statistika kursu üzrə müalicə-profilaktika fakültəsi tələbələri üçün VI tədris semestri üzrə təcrübə məşğələlərinin təqvim mövzu planı
N
Mövzuların adları
Saatların miqdarı
Müalicə-profilaktika fakültəsi
1
Statistika ictimai-siyasi elm kimi. Tibbi statistika və onun tibbi tədqiqatlarda tətbiqi. Tələbələrin tədqiqat vərdişləri
2
2
Statistik tədqiqat və onun mərhələləri. Statistik tədqiqatın təşkili
2
3
Tibbdə və səhiyyədə istifadə edilən mütləq və nisbi kəmiyyətlər
2
4
Dinamik sıralar və göstəriciləri. Qrafik təsvirlər
2
5
Variasion statistika. Orta kəmiyyətlər, onların növləri. Moda, median
2
6
Orta kəmiyyətin orta xətası, dürüstlük əmsalı
2
7
Tibbi demoqrafya və demoqrafik göstəricilər. Orta ömür anlayışı
2
8
Əhalinin xəstələnməsi, onun növləri və öyrənilmə üsulları. Ümumi, əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirməklə xəstələnmə göstəriciləri. Əlillik, tibbi reabilitasiya göstəriciləri və onların hesablanması qaydası
2
9
Standartlaşdırma üsulunun mahiyyəti və növləri. Vasitəsiz standartlaşdırma metodunun tibbdə və səhiyyədə tətbiq olunma qaydası
2
10
Hadisələr arasında əlaqə və münasibətlər, onların ölçülməsi. Əlaqələrin mahiyyəti və formaları
2
11
Müvafiqlik əmsalı və onun hesablanma metodikası
2
12
Korrelyasiya haqqında anlayış. Spirmenin cərgəvi korrelyasiya əmsalı
2
13
Xətti korrelyasiya əmsalı, onun xətası və dürüstlüyünün təyini
2
14
Reqressiya əmsalı
2
15
Qeyri-parametrik statistika. İterasiya əmsalı və onun hesablanması
2
16
Proqnozlaşdırma metodları və onun tətbiqi qaydaları
1
Cəmi
31
Stomatologiya fakültələrinin III kurs tələbələri üçün VI tədris semestri üzrə praktik məşğələlərin mövzu planı
N
Mövzuların adı
Saat
1
Tibbi statistikanın əsasları. Ehtimal nəzəriyyəsi. Statistik tədqiqatın növləri. Tələbələrin tədqiqat vərdişləri
2
2
Tibbi statistik tədqiqatların təşkili və mərhələləri. Tədqiqatın planlaşdırılması
2
3
Seçmə üsulla tədqiqatın təşkili qaydası. Seçmənin zəruri minimum miqdarının müəyyənləşdirilməsi metodikası. Böyük ədədlər qanunu
2
4
Mütləq və nisbi kəmiyyətlər
2
5
Qrafik təsvirlər
2
6
Hadisələrin inkişaf dinamikasının qiymətləndirilməsi. Dinamik sıraların təhlili metodikası
2
7
Variasion statistika. Orta kəmiyyətlər, onların növləri. Hesablanması qaydaları
2
8
Variasion sıranı xarakterizə edən kəmiyyətlər
2
9
Demoqrafik göstəricilərin hesablanması və təhlili metodikası
2
10
Xəstələnmə və əlillik göstəricilərinin hesablanması və təhlili metodikası
2
11
Əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirməklə xəstələnmənin təhlili. Tibbi-sosial ekspertiza
2
12
Standartlaşdırma üsulları, növləri və tətbiqi qaydaları. Vasitəsiz standartlaşdırma üsulu
2
13
Hadisələr arasında əlaqənin öyrənilməsi. Qeyri-parametrik statistik üsullar
2
14
Müvafiqlik əmsalı
2
15
İterasiya əmsalı
2
16
Cərgəvi koorelyasiya əmsalı
2
17
Xətti koorelyasiya əmsalı
2
18
Reqression analiz
2
19
Proqnozlaşdırma üsulları. Proqnozlaşdırmanın ekstrapolyasiya üsulunun tibb və səhiyyədə tətbiqi
2
20
Dispersion təhlil. Keyfiyyət əlamətləri üçün birfaktorlu dispersion təhlil
2
21
Kəmiyyət əlamətləri üçün birfaktorlu dispersion təhlil
2
22
Əhaliyə müalicə-profilaktika yardımını göstərən tibb müəssisələrinin təsnifatı. Stomatoloji yardımın təşkili xüsusiyyətləri
2
23
Tibb müəssisələrinin fəaliyyətinin idarəolunmasında informasiyanın rolu. Qeyd və hesabat sənədləri
2
24
Əhaliyə ambulator-poliklinika yardımının təşkili. Poliklinikaların quruluşu, iş prinsipləri
2
25
Poliklinikanın fəaliyyət göstəriciləri və onların təhlili
2
26
Əhaliyə stasionar yardımın təşkili xüsusiyyətləri. Xəstəxanaların növləri, quruluşu, kateqoriyaları, fəaliyyətinin təşkili
2
27
Xəstəxanaların fəaliyyətinin əsas göstəriciləri və onların təhlili
2
28
Əhaliyə stomatoloji yardım göstərən tibb müəssisələri, onların tipləri, quruluşu, işinin təşkili
2
29
Əhaliyə stomatoloji ambulator-poliklinika yardımının göstərilməsi. Stomatoloji poliklinikaların fəaliyyət göstəricilərinin təhlili
2
30
Stomatoloji stasionar yardımın təşkili xüsusiyyətləri
2
31
Ana və uşaqların mühafizəsi sistemi. Doğum evi, perinatologiya mərkəzləri, məktəb və məktəbəqədər müəssisələrdə tibbi xidmətin təşkili
2
32
Doğum evinin və perinatologiya mərkəzlərinin fəaliyyətinin təhlili
2
33
Uşaq poliklinikasının və uşaq xəstəxanasının fəaliyyətinin təhlili
2
34
Gigiyena və epidemiologiya mərkəzləri, işinin təşkili, quruluşu, fəaliyyət göstəricilərinin təhlili
2
35
Səhiyyənin idarəolunması və menecment. Səhiyyədə marketinq. Maya dəyəri, qiymət və rentabellik
2
36
Səhiyyənin iqtisadiyyatı. İqtisadi səmərə və iqtisadi səmərəlilik. Səhiyyənin iqtisadi problemləri
2
37
Səhiyyənin planlaşdırılması üsulları
2
38
Tibbi yardıma tələbatın təyini qaydaları
2
Cəmi
76
Müalicə-profilaktika fakültəsi tələbələri üçün VII tədris semestri üçün nəzərdə tutulan mühazirə dərslərinin təqvim mövzu planı
N
Mövzuların adları
Saat
1
Səhiyyə, səhiyyənin təşkili, onun komponentləri. Səhiyyə konsepsiyası və inkişaf tarixi, səhiyyə təşkilatçılarının vəzifələri. Səhiyyənin beynəlxalq problemləri. Səhiyyə islahatlarının aparılmasının zəruriliyi. YUNİSEF-in bu istiqamətdə apardığı işlər. UNFPA-nın ölkəmizdə apardığı yeniliklər
2
2
Tibbi xidmətin təşkilinin müxtəlif tarixi formaları və səhiyyə sistemləri. Sığorta təbabətinin yaranma tarixi və inkişafı
2
3
Səhiyyənin idarəedilməsi. Səhiyyə sistemində menecment və marketinq fəaliyyəti
2
4
Şəhər əhalisinə tibbi xidmətin təşkili, formaları, prinsipləri, metodları. Mütəşəkkil əhali qrupuna və kənd əhalisinə tibbi xidmətin təşkili xüsusiyyətləri və formaları
2
5
Ana və uşaqların mühafizəsi sistemi, idarələr şəbəkəsi
2
6
Sanitar-epidemioloji xidmət sistemi. Gigiyena və Epidemiologiya mərkəzləri, onların quruluşu və vəzifələri
2
7
Səhiyyənin planlaşdırılması, lisenziyalaşdırılması, proqnozlaşdırılması, iqtisadiyyatı və maliyyələşdirilməsi
2
Cəmi
14
Müalicə-profilaktika fakültəsi tələbələri üçün VII tədris semestri üzrə nəzərdə tutulan kurasiya dərslərinin təqvim mövzu planı
N
Mövzuların adları
Saat
1
Birləşmiş xəstəxananın qeyd və hesabatı, onların məzmunu və əhəmiyyəti. Poliklinika, onun quruluşu, işinin təşkili prinsipləri və illik göstəriciləri
5
2
Stasionar, onun quruluşu, işinin təşkili qaydası və illik fəaliyyət göstəriciləri
5
3
Birləşmiş doğum evi, onun quruluşu, işinin təşkili qaydası və illik fəaliyyətinin göstəriciləri
5
4
Uşaq poliklinikasının və yasli fəaliyyətinin göstəriciləri, təhlili
5
5
Gigiyena və epidemiologiya mərkəzləri, onların quruluşu, işinin təşkili və illik fəaliyyət göstəriciləri
5
6
Əhalinin tibbi xidmətə olan tələbatının təyini üsulları. Əmək qabiliyyətini müvəqqəti və daimi itirməklə xəstələnmə zamanı dəyən iqtisadi zərər, onun elementləri və hesablanma qaydası
5
Cəmi
30
Tibbi-profilaktika fakültəsi tələbələri üçün VII tədris semestri üzrə nəzərdə tutulan mühazirələrin təqvim mövzu planı
N
Mövzuların adları
Saat
1
İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili elmi, inkişaf tarixi, tədqiqat metodları
2
2
Dövlət və beynəlxalq sənədlərdə sağlamlıq mühafizəsi və səhiyyə məsələləri, Azərbaycan Respublikasının “Sanitariya epidemioloji salamatlıq haqqında qanun”, “Əhali sağlamlığının qorunması haqqında qanun”, “ÜST-nın yaranması, nizamnaməsi”
2
3
Əhali, tibb və səhiyyə haqqında nəzəri sistemlər, onların beynəlxalq təsnifatı. Həkimlik etikası, deontologiya və bioetikanın müasir problemləri
2
4
İctimai sağlamlıq, ona təsir edən amillər kompleksi. Risk faktorların təsnifatı. Ekologiya və sağlamlıq. Müasir ekoloji vəziyyət, dövlət strukturlarının bu səpkidə apardığı tədbirlər sistemi, monitorinq
2
5
Tibbi demoqrafiya. Əhalinin statistikası və dinamikası. Miqrasion proseslər. Əhalinin təbii hərəkəti, onun öyrənilmə metodu. Demoqrafik qocalma problemi
2
6
Əhalinin xəstələnməsi, növləri. Əhali patologiyasının tipləri. Xəstəliklərin, zədələnmələrin ölüm səbəblərinin beynəlxalq nomenklaturası yaranmasının zəruriliyi
Tibbi statistika kursu üzrə tibbi-profilaktika fakültəsi tələbələri üçün VII tədris semestri üzrə təcrübə məşğələlərinin təqvim mövzu planı
N
Mövzuların adları
Saatların miqdarı
Tibbi-profilaktika fakültəsi
1
Statistika ictimai-siyasi elm kimi. Tibbi statistika və onun tibbi tədqiqatlarda tətbiqi. Tələbələrin tədqiqat vərdişləri. Statistik tədqiqat və onun mərhələləri. Statistik tədqiqatın təşkili
4
2
Tibbdə və səhiyyədə istifadə edilən mütləq və nisbi kəmiyyətlər. Dinamik sıralar və göstəriciləri. Qrafik təsvirlər
4
3
Variasion statistika. Orta kəmiyyətlər, onların növləri. Moda, median. Orta kəmiyyətin orta xətası, dürüstlük əmsalı
4
4
Tibbi demoqrafya və demoqrafik göstəricilər. Orta ömür anlayışı
4
5
Əhalinin xəstələnməsi, onun növləri və öyrənilmə üsulları. Ümumi, əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirməklə xəstələnmə göstəriciləri. Əlillik, tibbi reabilitasiya göstəriciləri və onların hesablanması qaydası
4
6
Standartlaşdırma üsulunun mahiyyəti və növləri. Vasitəsiz standartlaşdırma metodunun tibbdə və səhiyyədə tətbiq olunma qaydası
4
7
Hadisələr arasında əlaqə və münasibətlər, oların ölçülməsi. Əlaqələrin mahiyyəti və formaları. Müvafiqlik əmsalı və onun hesablanma metodikası. Korrelyasiya haqqında anlayış. Spirmenin cərgəvi korrelyasiya əmsalı. Xətti korrelyasiya əmsalı, onun xətası və dürüstlüyünün təyini. Reqressiya əmsalı
4
8
Qeyri-parametrik statistika. İterasiya əmsalı və onun hesablanması. Proqnozlaşdırma metodları və onun tətbiqi qaydaları
3
Cəmi
31
Tibbi-profilaktika fakültəsi tələbələri üçün VIII tədris semestri üçün nəzərdə tutulan mühazirə dərslərinin təqvim mövzu planı
N
Mövzuların adları
Saat
1
Səhiyyə, səhiyyənin təşkili. Səhiyyənin beynəlxalq problemləri. ÜST, YUNİSEF, UNFPA-nın bu sahədə apardığı işlər. İnkişaf etmiş ölkələrin səhiyyə sistemləri
2
2
Dünya birliyi ölkələrində mövcud olan səhiyyə sistemləri (ABŞ, İngiltərə, Almaniya, Fransa, Yaponiya və b)
2
3
Səhiyyədə idarəetmə. Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin quruluşu və vəzifələri. Menecment bir elm kimi. Menecmentin informasiya təminatı, Səhiyyənin idarə olunmasında marketinq, onun mahiyyəti, məqsədi, funksiyaları
2
4
Əhaliyə tibbi xidmətin təşkili formaları. Tibb idarələri şəbəkəsinin nomenklaturası. Birləşmiş xəstəxana, birləşmiş doğum evləri, uşaq poliklinikaları, onların işinin təşkili, quruluşu, vəzifələri
2
5
Mütəşəkkil əhali qrupuna və kənd əhalisinə tibbi xidmətin təşkili xüsusiyyətləri
2
6
Sanitar-epidemioloji xidmət sistemi. Gigiyena və Epidemiologiya mərkəzləri, onların işinin təşkili və vəzifələri
2
7
Əhalinin tibbi xidmətə tələbatı, səhiyyənin iqtisadiyyatı və maliyyələşdirilməsi. Tibbi yardımın keyfiyyətinin idarəolunması
2
Cəmi
14
Tibbi-profilaktika fakültəsi tələbələri üçün VIII tədris semestri üzrə nəzərdə tutulan kurasiya dərslərinin təqvim mövzu planı
N
Mövzuların adları
Saat
1
Sanitar-epidemioloji xidmət sistemi anlayışı. Tibbi-profilaktik yardımın təşkilinin elmi əsasları. Tibbi xidmət idarələrinin nomenklaturası, istifadə edilən cari qeyd və illik hesabat formaları, onların məzmunu və əhəmiyyəti
4
2
Birləşmiş şəhər xəstəxanası, işinin təşkili, quruluşu. Poliklinikanın fəaliyyət göstəriciləri, hesablanması və təhlili
4
3
Stasionarın quruluşu, işinin təşkili və fəaliyyət göstəriciləri. Stasionarın fəaliyyət göstəricilərinin hesablanması və təhlili
4
4
Qadın məsləhətxanası fəaliyyət göstəriciləri, onların hesablanması və təhlili. Doğum evi fəaliyyətinin göstəriciləri, onların hesablanması və təhlili
4
5
Uşaq poliklinikası fəaliyyətinin göstəriciləri, onların hesablanması və təhlili
4
6
Uşaq xəstəxanası fəaliyyətinin göstəriciləri, onların hesablanması və təhlili. Yasli və yasli-bağçalar. Onların fəaliyyət göstəricilərinin hesablanması və təhlili
4
7
Gigiyena və epidemiologiya mərkəzlərinin qeyd və hesabat formaları, onların məzmunu. GEM-in fəaliyyət göstəriciləri. Onların hesablanması və təhlili
4
8
Tibbi xidmətə olan tələbatın təyini, metodikası. Səhiyyənin iqtisadiyyatı. Səhiyyənin maliyyələşdirilməsi
3
Cəmi
31
Hərbi tibb fakültəsinin III kurs tələbələri üçün VI tədris semestri üzrə mühazirələrin mövzu planı
N
Mövzuların adı
Saat
1
İctimai sağlamlıq və səhiyyənin təşkili fənninin məqsədi, vəzifələri, tədqiqat üsulları, inkişaf tarixi, problemləri. Səhiyyənin hüquqi əsasları. Əhali, tibb və səhiyyə haqqında olan nəzəriyyələr. Tibbi etika və deontologiya
2
2
Əhalinin sağlamlıq vəziyyəti və onun öyrənilməsi üsulları. İctimai sağlamlığa təsir edən amillər. Ekologiya, ekoloji vəziyyətin qiymətləndirilməsi
2
3
Tibbi demoqrafiya və xəstələnmə, ictimai sağlamlığın meyarları. Xəstələnmənin öyrənilməsi üsulları, göstəriciləri. Əhalinin patologiyasının tipləri.
2
4
Səhiyyə sistemi, onun vəzifələri və prinsipləri. Səhiyyənin problemləri. İnkişaf etmiş ölkələrdə səhiyyə sistemləri. Dövlət, özəl və sığorta səhiyyə sistemlərinin xüsusiyyətləri
2
5
Səhiyyənin idarəolunması və menecment. İdarəetmənin kateqoriyaları. Səhiyyədə marketinqin əsasları
2
6
Əhaliyə tibbi xidmətin təşkilinin elmi əsasları. Səhiyyənin planlaşdırılması
2
7
Səhiyyənin iqtisadiyyatı və maliyyələşdirilməsi
2
Cəmi
14
Hərbi tibb fakültəsinin III kurs tələbələri üçün VI tədris semestri üzrə praktik məşğələlərin mövzu planı
N
Mövzuların adı
Saat
1
Tibbi statistikanın əsasları. Ehtimal nəzəriyyəsi. Statistik tədqiqatın növləri. Tələbələrin tədqiqat vərdişləri. Tibbi statistik tədqiqatların təşkili və mərhələləri. Tədqiqatın planlaşdırılması
2
2
Mütləq və nisbi kəmiyyətlər. Qrafik təsvirlər. Dinamik sıraların təhlili metodikası
2
3
Variasion statistika. Orta kəmiyyətlər, onların növləri. Variasion sıranı xarakterizə edən kəmiyyətlər
2
4
Demoqrafik göstəricilərin hesablanması və təhlili metodikası
2
5
Xəstələnmə və əlillik göstəricilərinin hesablanması və təhlili metodikası. Əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirməklə xəstələnmənin təhlili. Tibbi-sosial ekspertiza
2
6
Standartlaşdırma üsulları, növləri və tətbiqi qaydaları. Vasitəsiz standartlaşdırma üsulu
2
7
Hadisələr arasında əlaqənin öyrənilməsi. Qeyri-parametrik statistik üsullar. Müvafiqlik əmsalı
2
8
İterasiya əmsalı
2
9
Cərgəvi koorelyasiya əmsalı
2
10
Xətti koorelyasiya əmsalı. Reqression analiz
2
11
Proqnozlaşdırma üsulları. Proqnozlaşdırmanın ekstrapolyasiya üsulunun tibb və səhiyyədə tətbiqi
2
12
Dispersion təhlil. Keyfiyyət əlamətləri üçün birfaktorlu dispersion təhlil
2
13
Əhaliyə müalicə-profilaktika yardımını göstərən tibb müəssisələrinin təsnifatı. Tibb müəssisələrinin fəaliyyətinin idarəolunmasında informasiyanın rolu. Qeyd və hesabat sənədləri
2
14
Əhaliyə ambulator-poliklinika yardımının təşkili. Poliklinikaların quruluşu, iş prinsipləri
2
15
Poliklinikanın fəaliyyət göstəriciləri və onların təhlili
2
16
Əhaliyə stasionar yardımın təşkili xüsusiyyətləri. Xəstəxanaların növləri, quruluşu, kateqoriyaları, fəaliyyətinin təşkili
2
17
Xəstəxanaların fəaliyyətinin əsas göstəriciləri və onların təhlili
2
18
Ana və uşaqların mühafizəsi sistemi. Doğum evi, perinatologiya mərkəzləri, məktəb və məktəbəqədər müəssisələrdə tibbi xidmətin təşkili
2
19
Doğum evinin və perinatologiya mərkəzlərinin fəaliyyətinin təhlili
2
20
Gigiyena və epidemiologiya mərkəzləri, işinin təşkili, quruluşu, fəaliyyət göstəricilərinin təhlili
2
21
Səhiyyənin idarəolunması və menecment. Səhiyyədə marketinq. Maya dəyəri, qiymət və rentabellik
2
22
Səhiyyənin iqtisadiyyatı. İqtisadi səmərə və iqtisadi səmərəlilik. Səhiyyənin iqtisadi problemləri
2
23
Səhiyyənin planlaşdırılması üsulları
2
Cəmi
46
Tibb tarixi fənni üzrə mühazirələrin təqvim mövzu planı
N
Mövzuların adları
Saat
1
Tibb tarixi elmi, onun yaranma tarixi, dövrlərə bölünməsi, əsas prinsipləri, öyrənilmə mənbələri. İbtidai icma quruluşu dövründə həkimlik elementlərinin yaranması
2
2
Quldarlıq quruluşu dövlətlərində (Misir, Çin, Hindistan, Babilistan, Roma, Yunanstan, Midiya, Atropatena) tibbin yaranması və onun fəlsəfi istiqamətdə inkişafı
2
3
Feodalizm formasiyasında dünya ölkələrində tibbin inkişaf xüsusiyyətləri
2
4
Orta əsrlərdə Azərbaycanda tibbin əsas inkişaf istiqamətləri (Azərbaycanın görkəmli həkim-filosofları)
2
5
Kapitalizmin meydana gəlməsi ərəfəsində - İntibah dövründə - və Kapitalizm dövründə tibbin inkişafı. Müasir dünyada tibbdə mövcud olan problemlər (1991-ci ildən sonra müstəqil Azərbaycan Respublikasında tibb və səhiyyə)
2
Cəmi
10
Tibb tarixi fənni üzrə Müalicə-profilaktika, tibbi-profilaktika və stomatologiya fakültələrinin I kurs tələbələri üçün seminar məşğələlərinin təqvim mövzu planı
I MƏŞĞƏLƏ
Tibbi tarixşünaslıq elmi və onun problemləri
Tibb tarixi müstəqil elm və tədris fənni kimi, onun öyrənilməsinin zəruriliyi və əhəmiyyəti.
Tibbin yaranmasına dair müxtəlif tarixi baxışlar. Tibb tarixinin dövrlərə bölünməsi.
Tibb tarixinin prinsipləri, öyrənilmə mənbələri və onların ümumdünyəvi əhəmiyyəti.
İbtidai icma formasiyasında həkimliyin meydana gəlməsi.
II MƏŞĞƏLƏ
Quldarlıq quruluşu dövlətlərində təbabət
Misirdə təbabət.
Babilistan, Assuriya, Şumerdə təbabət.
Çin və Hindistanda təbabət.
Nepal və Tibetdə təbabət.
Amerikanın qədim ölkələrində təbabət.
III MƏŞĞƏLƏ
Quldarlıq quruluşu dövlətlərində təbabət
Midiya dövlətində təbabət (Emprik, mistik təbabət, Zədüştün təlimi).
Atropatena və ya kiçik Midiyada tibbin yaranması.
Yunanstan və Roma dövlətində tibbin, fəlsəfi fikirlərin yaradıcıları olan görkəmli şəxsiyyətlər (Hippokrat, Asklepiad, Tita Lukreretsi Kar, Erazisstrat, Herofil).
Aristotelin və Platonun tibbi-fəlsəfi görüşləri. Materializm və idealizm cərəyanlı məktəblər və onların baniləri.
IV MƏŞĞƏLƏ
Feodalizm quruluşu dövründə təbabət
Ərəb xilafəti dövlətlərində elm və maarifin inkişaf aspektləri, təbiətşünaslıq və tibbin yaranmasına dair fikirlər – görkəmli zəkalar.
Ər-Razi, Əl Fərabi, onların tibbi-fəlsəfi görüşləri.
Əl-Biruni, Məhəmməd Əl-Xorezm, Əbu Əli İbn-Sina qədim şərqin görkəmli alimləri və Şərq Sivilizasiyasının yaradıcılarıdırlar.
Bizans imperiyasında, Avropada təbabət, və s.
Rusiyada təbabət (Kiyev və Moskva dövlətlərində). Xalq və dövlət təbabətin səciyyələndirən xüsusiyyətlər.
Əndəlis həkimləri, onların Avropada Aristotelizmin və Qalenizmin yayılmasında xidmətləri.
V MƏŞĞƏLƏ
Orta əsrlərdə Azərbaycanda tibbin inkişafı
İsa Ər-Raqinin fəlsəfi-tibbi görüşləri, “Tibb” əsərinin məzmunu.
Ömər Osman oğlu Kafiyəddin, Əfzələddin Xaqani, Əhvədi Marağalının əsərlərində fəlsəfi-etik və tibbi-bioloji fikirlər.
Mahmud İbn-İlyas, onun “Tibbi kitab” əsərinin məzmunu. Hübeyş Tiflisinin əsərlərinin məzmunu.
Nəsrəddin Tusi əsərlərində elmi-fəlsəfi və bioloji fikirlər. “Əxlaqi-Nasir” əsərində gigiyena və tibb haqqında olan fikirlər.
Nizami Gəncəvi və Məhəmməd Füzulinin əsərlərində təbiətşünaslıq və tibbi problemlər.
VI MƏŞĞƏLƏ
İntibah dövründə tibb elmi
1. Elmdə təcrübə metodunun yaranması Frensis Bekon eksperimental tibbin banisidir.
2. Təbabətdə yatrofizik və yatrokimyəvi istiqamət (Rene Dekart, Santorio və Parasels və b).
3. Anatomiyanın inkişafı. Leonardo da Vinçi, Andreas Vezali müasir anatomiyanın baniləridir.
4. Qan dövranının kəşfi (V. Harvey, İbn Ən Nafis və b).
5. Sənaye patologiyası və cərrahiyənin inkişafı.
VII MƏŞĞƏLƏ
Kapitalizm dövründə (XIX əsrin I yarısında) tibb elmi
Eksperimental metod, onun tibbin inkişafına təsiri (Fransua Majandi, Klod Bernar, İohannes Müller, German Helmholts və digərləri).
Nervizm təlimi (İvan Mixayloviç Seçenov, İvan Petroviç Pavlov və b).
Mikrobiologiyanın inkişafı (Lui Paster, L. Meçnikov, Robert Kox).
Klinik təbabətin (terapiya və cərrahiyə) formalaşması və inkişafı.
Profilaktik təbabətin inkişafı (Bernardino Ramassini, İohan Peter Frank, Maks Petenkofer və b).
Rusiyada gigiyenik fikirlərin və Sosial gigiyenik görüşlərin yaranması və inkişafı (F.F. Erisman, N.A. Semaşko, Z.P. Solovyov).
VIII MƏŞĞƏLƏ
Kapitalizm dövründə (XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində) Azərbaycanda təbabət
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ictimai-siyasi şərait, onun tibb elminin, səhiyyənin inkişafına təsiri.
Həsən bəy Zərdabinin gigiyenik və tibbi-bioloji baxışları.
A.N. Kazımbəy ilk azərbaycanlı alim-həkimdir. Onun elmi irsinin mahiyyəti.
Azərbaycanda tibbin və səhiyyənin inkişafında rolu olan ilk tibbi kadrları (K.M. Mehmandarov, Əbdül Xaliq Axundov, C.N. Ləmbəranski, M.M. Vəkilov, A.R. Talışinski və b).
IX MƏŞĞƏLƏ
Müasir dövrdə tibbin inkişafı
Azərbaycanda tibbi təhsil sisteminin yaranması və onun ölkədə tibbin və səhiyyənin inkişafında rolu.
Bakı dövlət universitetinin yaranması və onun ilk azərbaycanlı rektoru, görkəmli həkim, siyasi xadim, səhiyyə təşkilatçısı Tağı Şahbazinin təhsilə verdiyi tövhələr.
Dünya şöhrətli Azərbaycan alimlərinin elmi irsi (M.A. Topçubaşov, M.M. Mirqasımov, Umnisə xanım Musabəyova və b).
Azərbaycanın tanınmış həkim dövlət xadimləri (N. Nərimanov, Ə.M. Əliyev), onların fəaliyyət sahələri.
Azərbaycanda profilaktik və klinik təbabətin yaranması.
XX və XXI əsrdə Azərbaycanda yeniləşmiş səhiyyə sistemi. Bu sahədə Ulu öndər H.Ə. Əliyevin səhiyyənin və tibbin inkişafına göstərdiyi qayğılar (sağlamlıq, diaqnostika mərkəzləri, yeni çox profilli xəstəxanaların, poliklinikaların, müalicəxanaların yaradılması və s).